✨Ngựa Bắc Hà

nhỏ|phải|Ngựa Bắc Hà tại xã Bát Tràng nhỏ|phải|Một con ngựa Bắc Hà vào khoảng năm 1900 Ngựa Bắc Hà hay còn gọi là ngựa Mông là giống ngựa nội địa của Việt Nam phân bố ở vùng Bắc Hà (các vùng đồi núi trung du phía Bắc) do người H'Mông chăn nuôi từ lâu đời. Đây là giống ngựa gắn bó với cuộc sống và văn hóa của người H'Mông ở vùng cao, dùng để làm ngựa thồ là phương tiện chuyên chở chính ở các vùng đồi núi, rẻo cao, chúng còn gắn với nhiều lễ hội, chợ phiên của người H'Mông, còn được dùng làm nguyên liệu cho món thắng cố, trong lịch sử, giống ngựa này còn được quân đội nhà Trần sử dụng trong kỵ binh, ngày nay, lực lượng Công an Việt Nam đang thành lập lực lượng cảnh sát cơ động kỵ binh và dự kiến bổ sung giống ngựa này vào trong biên chế.

Từ xa xưa, con ngựa đã gắn bó mật thiết với cuộc sống người dân Bắc Hà nói riêng, cũng như với người dân khắp vùng Tây Bắc nói chung. Ngựa được cho là loài tình cảm, đặc biệt có nét mặt rất buồn. Ngựa Bắc Hà nổi tiếng là một trong những giống ngựa đẹp nhất Việt Nam. Theo một con số thống kê, riêng ở Lào Cai, tổng số đàn ngựa hiện có trên 5.000 con, trong đó tập trung chủ yếu ở các huyện vùng cao Bắc Hà, Si Ma Cai và Mường Khương. Do đặc điểm địa hình, từ lâu ngựa đã trở thành nhu cầu thiết yếu và gần gũi đối với nhân dân miền núi vùng cao, và trở thành vật nuôi quen thuộc đặc biệt là nòi ngựa Bắc Hà.

Đặc điểm

Thể trạng

Giống ngựa gốc ở Bắc Hà chủ yếu có màu lông ngựa là đỏ, vàng, đen, có vóc dáng thấp nhỏ, chỉ cao từ 1,2 tới 1,5m, dài thân từ đầu vai tới khấu đuôi khoảng 1,2-1,3m, cân nặng chỉ từ 130 kg tới 170 kg, chúng, để bờm trán rất dài, bờm dọc cổ ngựa thì xén ngắn, chót lưng lại để dài, để mấy sợi lông lòa xòa trước trán, đỉnh đầu húi cua, sau gáy lại để dài như bờm ngựa. Con ngựa đẹp, bờm phải dày rậm, chân bờm phẳng đều, mọc đều thẳng đứng trên cổ ngựa như một cái bàn chải mới. Bàn chân ngựa thẳng, cao, chúng có đặc điểm là cẳng chân rất nhỏ, nhưng cứng, leo dốc đá thì rất tốt. Ngựa tướng đẹp là ức phải rộng, lông mượt, đùi to, thuần tướng, không cắn, không đá. Con ngựa thân dài, mảnh thì trông đẹp, chạy nhanh. Ngựa muốn khỏe và chạy nhanh phải có dáng hình cao ráo, gân to, thịt săn, chân thẳng và thon chắc, răng trắng đều, bờm dày, lông đều, sờ vào mượt như sờ vào tơ lụa, nhất là chân dài, nở, thẳng, móng đen

Ngựa Bắc Hà không to, cao nhưng có sức bền và được bà con sử dụng làm ngựa thồ hàng hoá phục vụ đời sống sinh hoạt hằng ngày. Ngựa Bắc Hà tuy có hình thể nhỏ, gióng chân nhỏ nhưng sức bền rất cao. Giống ngựa của người Mông là giống ngựa Bắc Hà quen leo trèo núi đá. Ngựa của người Mông có tầm vóc nhỏ, sinh sản kém, nhưng lại chịu đựng kham khổ rất tốt và rất dễ nuôi. Nuôi ngựa cũng lắm công phu, trâu chỉ ăn buổi ngày, nhưng ngựa thì ăn cả ngày cả đêm. Giống ngựa Mông rất chịu khó thồ hàng tốt trên những đoạn đường dốc, gập ghềnh, chịu đi qua suối, leo đèo, chịu đi bất kể thời tiết nào. Một chú ngựa chạy vài vòng quanh chân núi về mà không bị thở dốc mới được xem là có sức khỏe tốt.

So với trâu, bò, sức ngựa dẻo dai hơn, chịu hạn tốt hơn. Ngựa cho người Mông sức cày trên những thửa ruộng bậc thang uốn lượn nơi triền núi cao, chỉ có ngựa của người Mông mới leo núi đá, lội suối thiện nghệ trong những thời tiết khắc nghiệt và ngựa tướng đẹp là ức phải rộng, béo, lông mượt, đùi to, thuần tướng, không cắn, không đá.

Ngựa tốt để đua phải là ngựa đực có thân hình cao lớn, vó dài, thẳng, lông mượt, đôi mắt tinh nhanh, vồng ngực nở rộng, bụng thon gọn, bước chạy dài và đều. Chọn con ngựa để đi đua thì chân phải thẳng, móng dày, nếu móng chân mà tòe ra như chân con vịt thì ngựa chạy kém, để chọn được một chú ngựa đua tốt thì ngựa phải có phóc dáng đẹp, chân thẳng, móng dày. Đầu nhọn, ức càng rộng càng khoẻ và chạy càng nhanh. Thông thường, những chú ngựa được cho là sung sức nhất khi chúng đạt độ tuổi từ 4 đến 12 tuổi. Để xem tuổi ngựa thì phải căn cứ ở răng, ba năm đầu tiên ngựa sẽ mọc đôi răng thứ nhất, bốn tuổi thì thay răng thứ hai, và năm tuổi là thay răng thứ ba. Việc thay răng ngựa cũng tuỳ thuộc từng con. Tầm sáu tuổi thì ngựa sẽ thay hết răng, để ngựa khoẻ cũng phải chăm sóc chu đáo như cho ngựa ăn thêm ngô, thóc, đậu tương thay vì ăn hằng ngày, để có con ngựa thồ tốt khi tham gia đua trước một tháng có thể trộn trứng với cỏ để ngựa tăng được sức khoẻ hơn bình thường, việc chăn nuôi ngựa có đặc thù riêng bởi giống ngựa ăn cả đêm và ăn tương đối sạch nếu không sẽ bị bệnh đường ruột, cỏ phải thái ngắn ngựa mới ăn hết.

Vai trò

Trong cuộc sống

nhỏ|phải|Ngựa thồ tại xã Bát Tràng Ở các huyện vùng cao Lào Cai, con ngựa vừa là người bạn thân thiết vừa là phương tiện vận chuyển quan trọng hằng ngày. Ở vùng cao Tây Bắc, từ Mường Khương, Y Tý, Bát Xát, Sa Pa (Lào Cai) hay Trạm Tấu (Yên Bái), thậm chí trên cao nguyên đá Đồng Văn, Mèo Vạc (Hà Giang) thì thường bắt gặp hình ảnh con ngựa lầm lũi theo chân bà con người Mông, Tày, Nùng, ở Hà Giang, hình ảnh những chú ngựa thồ thật gắn bó với bà con có thể gặp trên đường đến các phiên chợ vùng cao Hà Giang, những con ngựa thồ hàng, đưa người xuống chợ là quen thuộc, đã trở thành bản sắc văn hóa của người Mông, người Mông, người Dao gắn bó, yêu quý những chú ngựa đã bao đời đồng hành cùng họ trong cuộc sống nơi núi cao, sương trắng Ở Bắc Hà, chú ngựa thồ là biểu tượng cho mỗi thanh niên bắt đầu lập nghiệp, ở riêng, xuống chợ mà dắt theo chú ngựa thồ mới thực sự là tự hào., đàn ông Bắc Hà sinh ra bên máng cỏ, lớn lên trên lưng ngựa.

Ở Bắc Hà nói riêng và khu vực Tây Bắc nói chung, ngựa là loài vật quen thuộc được nuôi ở hầu hết các hộ gia đình đồng bào Mông, Tày, Nùng thì con ngựa vừa là loài trung thành với chủ, vừa phục vụ đắc lực cho cuộc sống của người dân vùng cao. Trước kia, ngựa nuôi rất hiếm, nhà nào có được chú ngựa đều như của quý trong nhà. Tết đến, ngoài việc trang hoàng cho nhà cửa, nhiều người dân Bắc Hà còn dán giấy đỏ trang trí cho chuồng ngựa. Sau khi nấu bánh chưng, người dân cũng cắt một miếng bánh để cho ngựa ăn. Hành động này để thay cho lời cảm ơn chú ngựa vì cả năm vất vả làm việc.

Sử dụng

Chợ phiên

Chợ phiên Bắc Hà (Lào Cai) là nơi giao dịch ngựa nổi tiếng, chợ ngựa là một phần của chợ Bắc Hà là phiên chợ vùng cao nổi tiếng họp vào các ngày Chủ nhật. Phiên chợ Bắc Hà lớn nhất nhì vùng cao biên giới có một chợ ngưa thu hút hàng trăm con ngựa mỗi phiên. Người Mông xuống đây mua ngựa để thay cho máy cày, xe máy. Các loại ngựa ở đầy thường là giống của Việt Nam, hình dáng thon nhỏ, và có sẵn bộ yên để thồ hàng.

Kỵ binh

Số lượng ngựa đang được phát triển dần. Bộ sẽ tiếp tục nội địa hoá, sử dụng thêm các giống ngựa trong nước, như ngựa Bắc Hà vì ngựa của đồng bào vùng núi, quen thuộc với địa bàn sẽ tiếp tục được phát triển, khai thác Theo chỉ đạo của Bộ trưởng Bộ Công ann Việt Nam Tô Lâm là sẽ tiến tới sử dụng giống ngựa trong nước vào lực lượng Kỵ binh về việc ngựa Bắc Hà có thể sử dụng cho lực lượng kỵ binh, Trưởng phòng Nông nghiệp huyện Bắc Hà cho rằng cần phải chọn con ngựa to hơn so với bình thường để nhân giống, còn về việc huấn luyện cho ngựa Bắc Hà không khó.