✨Định lý nhỏ Fermat

Định lý nhỏ của Fermat (hay định lý Fermat nhỏ - phân biệt với định lý Fermat lớn) khẳng định rằng nếu $p$ là một số nguyên tố, thì với số nguyên $a$ bất kỳ, $a^p-a$ sẽ chia hết cho $p$. Bằng kí hiệu đồng dư ta có: :$a^p\; \backslash equiv\; a\; \backslash pmod\{p\}\backslash ,!$

Ví dụ: với $a=3,\backslash ;p=5\backslash implies3^5-3=240\backslash equiv0\backslash pmod5$.

Một cách phát biểu khác của định lý như sau: nếu $p$ là số nguyên tố và $a$ là số nguyên không chia hết cho $p$, thì $a^\{p-1\}-1$ sẽ chia hết cho $p$. Nghĩa là:

Nếu $p$ là số nguyên tố và $a$ là một số nguyên không chia hết cho $p$ thì $a^\{p-1\}-1$ sẽ chia hết cho $p$.

Thực tế, phát biểu gốc là

Như thường lệ, Fermat không chứng minh định lý này mà chỉ thông báo:

(And this proposition is generally true for all series [_sic_] and for all prime numbers; I would send you a demonstration of it, if I did not fear going on for too long.) (**Tạm dịch**: Mệnh đề này là đúng với mọi dãy [sic] và với mọi số nguyên tố; Nếu không phải chứng minh của nó quá dài thì tôi đã gửi nó cho bạn.)

Euler lần đầu tiên công bố một chứng minh vào năm 1736 trong bài báo tựa đề "Theorematum Quorundam ad Numeros Primos Spectantium Demonstratio" trong tờ Proceedings của Viện St. Petersburg, nhưng Leibniz đã có chứng minh với ý tưởng tương tự trong bản thảo không được công bố vào khoảng trước năm 1683.

Tên gọi "định lý nhỏ của Fermat" được dùng lần đầu vào năm 1913 trong Zahlentheorie bởi Kurt Hensel:

(There is a fundamental theorem holding in every finite group, usually called Fermat's little theorem because Fermat was the first to have proved a very special part of it.) (**Tạm dịch**: Có một định lý nền tảng trong mọi nhóm hữu hạn, thường được gọi là định lý nhỏ của Fermat vì Fermat là người đầu tiên đã chứng minh được một phần rất đặc biệt của nó.)

Lịch sử xa hơn

Một cách độc lập các nhà toán học Trung Quốc đưa ra một giả thuyết (thường gọi là giả thiết Trung Quốc) rằng $p\backslash ,$ là một số nguyên tố thì $2^p\; \backslash equiv\; 2\; \backslash pmod\{p\}\backslash ,$. Đúng là nếu $p\backslash ,$ là số nguyên tố, thì $2^p\; \backslash equiv\; 2\; \backslash pmod\{p\}\backslash ,$. Đây là trường hợp đặc biệt của định lý nhỏ của Fermat. Tuy thế, điều ngược lại (nếu $\backslash ,2^p\; \backslash equiv\; 2\; \backslash pmod\{p\}$ thì $p\backslash ,$ là số nguyên tố) là sai. Chẳng hạn, $2^\{341\}\backslash equiv\; 2\; \backslash pmod\{341\}\backslash ,$, nhưng $341=11\; \backslash times\; 31$ là hợp số (gọi là số giả nguyên tố [pseudoprime]).

Chứng minh

Nếu $(a,p)\backslash neq\; 1$ thì hiển nhiên $a^p\; \backslash equiv\; a\backslash equiv0\backslash pmod\{p\}$.

Nếu $(a,p)=\; 1$,

liệt kê $p-1$ bội của $a$:

Giả sử tồn tại : $na\; \backslash equiv\; ma\; \backslash pmod\{p\}$, với $p-1\backslash geq\; n>m\backslash geq\; 1$,

do cách chọn m,n thì điều này không thể xảy ra,

nên các số $na\; (n\; =\; 1,2,...,\; p-1)$ lập thành hệ thặng dư thu gọn modulo p

Nhân từng số với nhau, ta được:

Hay

Fermat phát biểu định lý mà không chứng minh. Đã có nhiều chứng minh của định lý. Tuy nhiên định lý thường được chứng minh bằng cách dùng hệ quả của định lý Euler.

Tổng quát hoá

Một dạng tổng quát của định lý này là: nếu p là số nguyên tố và m và n là các số nguyên dương thỏa mãn $m\backslash equiv\; n\backslash pmod\{p-1\}\backslash ,$, thì $\backslash forall\; a\backslash in\backslash mathbb\{Z\}:\; \backslash quad\; a^m\backslash equiv\; a^n\backslash pmod\{p\}.$.

Định lý Fermat còn được tổng quát hóa bởi Định lý Euler: với modulo n bất kỳ và số nguyên a bất kỳ là số nguyên tố cùng nhau vớí n, ta có :$a^\{\backslash varphi\; (n)\}\; \backslash equiv\; 1\; \backslash pmod\{n\}$ trong đó φ(n) là ký hiệu của phi hàm Euler đếm số các số nguyên giữa 1 và n nguyên tố cùng nhau với n. Đây là tổng quát hóa của định lý nhỏ Fermat vì nếu n = p là số nguyên tố thì φ(p) = p − 1.

Tổng quát hơn nữa là Định lý Carmichael.

Một định lý khác tống quát hóa của nó nằm trong các trường hữu hạn.

Hệ quả đảo

Luận điểm đảo của định lý nhỏ Fermat là không đúng do nó sai với các số Carmichael. Tuy vậy dạng chính xác hơn của định lý là đúng với tên gọi là định lý Lehmer. Định lý đó được phát biểu như sau:

Nếu tồn tại số nguyên sao cho :$a^\{p-1\}\backslash equiv\; 1\backslash pmod\; p$ và với mọi số nguyên tố là ước số của để :$a^\{(p-1)/q\}\backslash not\backslash equiv\; 1\backslash pmod\; p$, thì là số nguyên tố.

Định lý này tạo nền tảng cho phép kiểm tra Lucas–Lehmer, một phép kiểm tra tính nguyên tố quan trọng.

Số giả nguyên tố

Nếu p là hợp số và có số nguyên a sao cho $\backslash ,a^\{p-1\}\; -\; 1$ chia hết cho p, thì p được gọi là số giả nguyên tố cơ sở a. F. Sarrmus vào năm 1820 đã tìm thấy 341 = 11×31 là số giả nguyên tố đầu tiên,với cơ số 2.

Một số p là số giả nguyên tố cơ số a với mọi (a,p)=1 thì được gọi là số Carmichael (chẳng hạn 561).