✨Tháp nước Hàng Đậu

Tháp nước Hàng Đậu (tên ban đầu: Đài đầu; tên khác: Bốt Hàng Đậu, Nhà máy nước tròn và từ năm 1898, cả Hà Nội trở thành xứ Bảo hộ của thực dân Pháp. Trước khi tháp nước được xây dựng, người Hà Nội chỉ chủ yếu dùng nước giếng đào hoặc từ các ao hồ xuất hiện dày đặc trong thành phố. Những năm 1894, nhiều đợt dịch bệnh lớn liên quan đến ô nhiễm nước đã diễn ra tại thành phố, làm ảnh hưởng tới rất nhiều dân sinh sống tại đây, trong đó có cả 12 nghìn quân sĩ Pháp.

Năm 1896, thực dân Pháp đã thành lập một ủy ban đặc biệt nhằm khảo sát các nguồn nước trong khu vực như là điểm ưu tiên trong quy hoạch Hà Nội. Quyết định xây dựng nhà máy nước (nhà máy nước Yên Phụ) chủ yếu là do nguồn nước uống không đảm bảo vệ sinh.

Xây dựng

Nhà máy nước Yên Phụ được khởi công xây dựng vào năm 1894, cùng lúc thực dân Pháp bắt đầu phá thành Hà Nội. Những viên đá xanh, đá ong lấy ra từ việc phá dỡ các bức tường thành được thương nhân Tư Hồng mua lại rồi bán đi, ngoài để xây nhà máy còn phục vụ cho việc dựng hai tháp nước truyền dẫn: một cái gọi là Đài đầu (Reservoir de tête) xây vào năm 1894,

Kiến trúc

Tháp nước có thiết kế giống như một pháo đài kiên cố cao ba tầng, bao gồm phần thân là hình trụ tròn và mái tôn hình chóp nón, trong đó đường kính thân tháp dài 19 m và cao 21 m (25 m nếu tính cả chóp). Không gian bên trong tòa tháp có diện tích khoảng 250 m², với đài nước làm bằng thép đặt ở tầng trên, sở hữu dung tích là 1250 m³. Xung quanh tháp được bao quanh bởi bức tường đá đục 54 ô cửa hẹp và cao như lỗ châu mai. Bên ngoài tường tháp cũng có những hình khối vòm cung và các mô-típ trang trí sắt uốn để tránh gây cảm giác nặng nề do vật liệu xây dựng gây nên. Phần cổng ra vào của tòa tháp được lắp đặt hai cánh cửa theo phong cách bài trí trong các công trình ở Pháp khi đó. Trên mái của tháp nước là một cột thu lôi ở nóc tòa.

Do thiết kế của mình, tháp từng bị nhiều người so sánh với cái lô cốt và thường được gọi là Bốt Hàng Đậu. Trên thực tế, công trình này đã bị gọi tên nhầm lẫn như một thói quen lâu năm, khi Bốt Hàng Đậu dùng để chỉ đồn, trạm cảnh sát đối diện với tháp Hàng Đậu (nay là trụ sở Công an phường Đồng Xuân) chứ không hề liên quan gì tới tháp nước.

Trong quá khứ, nguồn nước chủ yếu mà tháp nước tiếp nhận là từ nhà máy nước Yên Phụ. Nước sạch truyền về sẽ được đưa lên két chứa trên tầng cao nhất để tạo thế năng, đưa vào hệ thống ống dẫn tới khu trung tâm thành phố. Để kiểm soát nguồn nước phân phối, người Pháp đã lắp đặt 5 van nước: đối với khu dân cư người bản xứ, họ sẽ hãm nhỏ cửa van dòng chảy đó, còn tại khu có nhiều người Pháp ở thì mở hết cửa van dồn tất cả số nước về khu vực. Tòa tháp không được sử dụng và bị bỏ hoang một thời gian dài sau đó. Tuy nhiên, ống ngầm bên dưới tháp vẫn nằm trong hệ thống tuyến ống truyền dẫn nước của thành phố.

Năm 2023, tại khuôn khổ lễ hội Thiết kế Sáng tạo Hà Nội do Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội cùng Hội Kiến trúc sư Việt Nam tổ chức, lần đầu tiên Tháp nước Hàng Đậu đã được mở cửa miễn phí cho du khách vào tham quan bên trong. Dự án trưng bày tháp nước được thực hiện song song với việc cải tạo nhiều di tích công cộng như Ga Long Biên, Nhà máy Xe lửa Gia Lâm. Nhóm các kiến trúc sư Cao Thế Anh, họa sĩ Nguyễn Đức Phương cùng cộng sự đã lấy cảm hứng từ quan niệm "lục thủy", tức sáu loại nguồn nước khác nhau, của Á Đông để trang trí lại nội thất bên trong tòa tháp thông qua hai hệ thống sắp đặt về hình ảnh và thị giác, với thông điệp nhấn mạnh vào vai trò của nước trong cuộc sống. Sự kiện – diễn ra từ ngày 17 tháng 11 năm 2023 đến 31 tháng 12 cùng năm – sớm đã nhận được sự hưởng ứng từ người dân và thu hút rất đông người tham quan chỉ ngay trong ngày đầu mở cửa.

Bảo tồn và cải tạo

trái|nhỏ|229x229px|Ảnh chụp tháp nước vào năm 2010. Dù đến trước năm 2010, kiến trúc của tháp nước Hàng Đậu vẫn được giữ nguyên, tháp nước tương tự tại Đồn Thủy đã bị thay đổi thiết kế bên trong và chỉ giữ lại phần mặt ngoài của tháp. Các thay đổi gồm việc tháo dỡ bồn nước bằng thép ở đỉnh tháp cùng hệ thống ống nước lên và xuống; phần mái tôn cũng bị thay mới. Hiện tòa tháp đã được chuyển đổi thành khu làm việc cho nhân viên Xí nghiệp kinh doanh nước sạch Hoàn Kiếm. Tháp nước còn được lắp đặt thêm trạm điện và hệ thống chiếu sáng. Điều này sau đó đã gây ra tranh cãi vì cho rằng việc cải tạo này không những không có ích mà còn phá hỏng cả di tích. Một số ý kiến trái chiều tiếp tục nổi lên khi tấm pano giới thiệu dự án có ghi rõ sẽ sơn lại phần xung quanh tòa tháp bằng màu sơn xanh và trắng, tuy nhiên thông tin này đã nhanh chóng bị phủ nhận và đính chính.

Tháng 8 năm 2024, Ủy ban nhân dân quận Ba Đình đã triển khai lát đá, nối liền phần lòng đường nằm giữa Vườn hoa Vạn Xuân và Tháp nước Hàng Đậu để mở rộng không gian công cộng phục vụ người dân. Đây là công trình nằm trong dự án cải tạo Vườn hoa Vạn Xuân của thành phố trong năm này.